Jakie powikłania występują w przebiegu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej i jak ich uniknąć? Wśród powikłań wymienia się:

• zaburzenia zachowania – 60% dzieci z ADHD wykazuje zachowania buntownicze i opozycyjne; w badaniach Borkowskiej (2008) dzieci z ADHD przejawiały istotnie częściej w porównaniu z dziećmi zdrowymi objawy zachowań agresywnych, niedostosowania społecznego oraz trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji społecznych;
• wystawianie się na niebezpieczeństwo (u osób z ADHD istnieje większe ryzyko wypadków samochodowych);
• nieumiejętność przystosowania się i kształtowanie nieprawidłowej osobowości; jak wynika z przeprowadzonych badań u 25% osób z ADHD rozwija się osobowość antyspołeczna;
• większe ryzyko popełnienia samobójstwa;
• uzależnienia od substancji psychoaktywnych (papierosy, alkohol, narkotyki);
• konflikty z rówieśnikami i dorosłymi;
• konflikty z prawem;
• zaburzenia emocjonalne, takie jak lęk, nerwice i depresja;
• dwa razy częściej niż w populacji ogólnej utrata pracy i częste jej zmiany;
• brak przyjaciół, częstszy rozpad związków.

Najczęstszym powikłaniem ADHD są zaburzenia zachowania. W klasyfikacji DSM-IV występują zaburzenia zachowania wyróżnione ze względu na wiek ujawnienia się problemów oraz stopień nasilenia objawów.

• Typ dziecięcy – ten typ zaburzeń zachowania zostaje zapoczątkowany w dzieciństwie i obejmuje zaburzenia ujawnione przed 10. rokiem życia dziecka. Dzieci z tym rodzajem zaburzeń zachowania to głównie chłopcy. Większość z nich miała wcześniej rozpoznanie ADHD. Często ujawniają oni agresję fizyczną, wchodzą w konflikty z rówieśnikami kończące się bójkami. Są aroganccy, nieposłuszni, ignorują zalecenia dorosłych, kłócą się z nauczycielami i rodzicami, obrażają ich. Używają wulgarnego słownictwa. Często tracą panowanie nad sobą, nawet z powodu bodźca o niewielkiej sile. Celowo wykonują czynności, które denerwują i rozdrażniają innych. Dzieci te ujawniają pełny zespół objawów zaburzonego zachowania przed wkroczeniem w okres dojrzewania. Jest bardzo prawdopodobne, że zachowania te nasilą się w dalszych okresach rozwoju, mogą stać się podstawą osobowości antyspołecznej. Dzieci, u których oprócz nadpobudliwości rozpoznaje się współistniejące zaburzenia zachowania, mają większe skłonności do popadnięcia w uzależnienie od substancji psychoaktywnych i przyłączenia się do grup przestępczych, a także przedwczesnego porzucenia szkoły. Wyniki niektórych badań wskazują, że dzieci te pochodzą najczęściej ze środowisk psychospołecznie bardziej obciążonych lub wychowują się w rodzinach rozbitych albo skonfliktowanych.
• Typ adolescencyjny – ten typ zaburzeń zachowania zostaje zapoczątkowany w okresie dojrzewania. Jest to zespół zachowań, które ujawniają się dopiero po 10. roku życia. Osoby takie przejawiają znacznie rzadziej agresywne zachowania niż ma to miejsce w dziecięcym typie zaburzeń. Zwykle mają zadowalające relacje z rówieśnikami, a zaburzenia dotyczą głównie dokonywania kradzieży, chodzenia na wagary i łamania reguł społecznych. Odległe rokowanie w przypadkach nieleczonych jest niekorzystne.

Wczesne rozpoznanie

Co zrobić, aby zapobiec powikłaniom ADHD u dzieci i młodzieży? Jak w każdej chorobie ważne jest wczesne rozpoznanie i co za tym idzie – rozpoczęcie leczenia. ADHD można rozpoznać dopiero u dziecka w wieku szkolnym. Uwaga i koncentracja dojrzewają do 6-7. roku życia dziecka. Wcześniej mówimy o podejrzeniu ADHD. Ale przed 7. rokiem życia objawy muszą już występować.

W rozpoznaniu pomocne są badania neuropsychologiczne, np. Labirynty z WISC-R, Zadanie Ciągłego Wykonania (Continuous Performance Task – CPT), Change Task i Stop Signal Task, które badają deficyty procesów uwagi i hamowania reakcji (Borkowska, 2008). Pomocny jest również gotowy kwestionariusz dotyczący ADHD, opracowany przez T. Wolańczyka i A. Kołakowskiego: Kwestionariusz ustrukturyzowanego wywiadu diagnostycznego w kierunku zespołu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń zachowania według ICD-10 i DSM-IV TR.

Zasady terapii

W przypadku dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej leczenie powinno czynnie angażować rodzinę, szkołę, psychologa, pedagoga i lekarza. Nie jest wskazane ograniczanie się do samej farmakoterapii, ponieważ leki nie są w stanie zmienić wszystkich aspektów funkcjonowania dziecka z ADHD. Terapię można zakończyć, kiedy nasilenie objawów u dziecka przestaje zakłócać jego funkcjonowanie i może ono już samo sobie poradzić.

Niezbędna jest również pomoc rodzicom, którzy mają dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, głównie w postaci dostarczenia informacji o zaburzeniu występującym u ich dziecka, jego przyczynach, przebiegu i ewentualnych następstwach, a także – lub może przede wszystkim – o procesie terapii i ich własnym w nim udziale.

Wczesne rozpoczęcie leczenia – zarówno edukacji, wdrożenia zasad psychoterapii poznawczo-behawioralnej, jak i farmakoterapii – we współpracy z rodzicami i nauczycielami stwarza szansę na zmniejszenie nasilenia objawów lub wręcz na ich ustąpienie. Przede wszystkim może poprawić funkcjonowanie psychospołeczne dzieci, redukując tym samym stres psychiczny i niepokój rodziców. W przypadku opisanych powyżej zaburzeń zachowania wskazane jest uczestniczenie rodziców i dziecka w treningach zastępowania agresji (TZA). Psychologiczna opieka w przypadku zaburzeń zachowania powinna obejmować cały system, w którym wzrasta dziecko, a zatem rodzinę, szkołę oraz oczywiście osobę sprawiającą problemy wychowawcze.

Wskazania do leczenia farmakologicznego

Wskazania do leczenia farmakologicznego dziecka z ADHD występują w przypadku ciężkiego nasilenia objawów lub współwystępowania z innymi powikłaniami, problemów z zachowaniem, zespołem depresyjnym czy tikami. Głównymi celami dostępnych obecnie sposobów leczenia jest widoczna poprawa funkcjonowania dziecka oraz zmniejszenie nasilenia objawów (impulsywności, nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi). Dostępna farmakoterapia pozwala na kontrolowanie objawów, dopóki przyjmowane są leki. Całkiem obiecującym podejściem, zapewniającym lepsze wyniki wychowawcze u dzieci z ADHD, jest połączenie farmakoterapii i oddziaływań psychospołecznych. Podkreśla się tu, że praca z dzieckiem obejmuje pracę z całym systemem rodzinnym. Rodzice, którzy mają wiedzę na temat trudności swojego dziecka, będą mieli więcej siły do pracy z nim, wiedząc, że nie należy karać dziecka za objawy występujące u niego, którym nie jest winne. Świadomość rodzica będzie skierowana na tory szukania pomocy i łączenia farmakoterapii z treningami umiejętności społecznych, kontroli złości, organizowania nauki czy terapii poznawczo-behawioralnej.

Oczekiwania wobec leków

Leczenie farmakologiczne należy dobierać indywidualnie i elastycznie. Oznacza to, że lekarz powinien rozpoczynać podawanie leków od najmniejszych dawek i w razie potrzeby stopniowo je zwiększać co tydzień. Rolą rodziców jest dokładna obserwacja dziecka i zwrócenie uwagi na to, czy leki powodują poprawę. Zwykle większość dzieci z ADHD reaguje na podawane leki psychostymulujące. Zmniejszają się wtedy objawy, a w wielu przypadkach obserwuje się również poprawę, jeśli chodzi o zdolność do przestrzegania zasad. Zapewne jest to spowodowane zmniejszoną skłonnością do nadmiernie żywych reakcji emocjonalnych. Dziecko może przez dłuższy czas skupić się na zadaniu bądź poleceniu dorosłego – dzięki temu nawiązuje z nim trwałe relacje i wzmacnia swoją samoocenę. Zadania, które rozpoczyna, są dokańczane. Dziecko jest mniej ruchliwe i skoncentrowane na tym, co się dzieje w jego najbliższym otoczeniu. Jest więc znacznie bardziej prawdopodobne, że usłyszy wszystko, co się do niego powie. Działanie leków jest pod tym względem bardzo przekonujące, jednak rodzic nie powinien zapominać, że leki nie rozwiążą wszystkich problemów. Pomogą one dziecku w nauce, aby była szybsza i bardziej efektywna, ale nie zwiększą motywacji do wykonywania obowiązków domowych, czy też nie nauczą dziecka równań matematycznych. Ten obszar jest wciąż zarezerwowany dla rodziców, aby mogli z większym spokojem podejmować wyzwanie dotyczące wychowywania i nauki swojego dziecka.

Źródło:

Kajka N., Szymona K.: Terapia ADHD. Trening sukcesu w pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2014, ss. 20-24, 28-29.