Artykuł jest próbą opisania uprawnień pacjentów wywodzonych m.in. z art. 4 ust. 1 Ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. 2009, Nr 76, poz. 641 z późn. zm., zw. dalej ustawą o prawach pacjenta) oraz zasad odpowiedzialności lekarzy, pielęgniarek i innych podmiotów leczniczych za tego rodzaju naruszenia, ze szczególnym uwzględnieniem zakresu przedmiotowego obowiązkowej umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, wymaganej przez przepisy Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. 2013 poz. 217 z późn. zm., zw. dalej ustawą o działalności leczniczej).

Ustawowe pojęcie praw pacjenta. Prawa pacjenta a szkoda wyrządzona pacjentowi w wyniki błędu medycznego

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta sąd może przyznać zadośćuczynienie poszkodowanemu za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego. Adresatem roszczeń pacjenta może być każdy, kto dokonał naruszenia jego praw, a jest zobowiązany do ich przestrzegania w myśl art. 2 ustawy o prawach pacjenta.

Ustawodawca z katalogu praw pacjenta, których zawinione naruszenie może skutkować przyznaniem przez sąd zadośćuczynienia, wyłączył uprawnienia wymienione w art. 4 ust. 3  ustawy o prawach pacjenta: Powyższe oznacza, że wszelkie zawinione naruszenia innych niż wymienione w art. 4 ust. 3 ustawy o prawach pacjenta praw, które są jednocześnie opisane w przepisach omawianej ustawy, mogą skutkować odpowiedzialnością podmiotu prowadzącego działalność leczniczą.

Celem powyższej regulacji było skatalogowanie praw pacjenta w jednym akcie prawnym oraz przesądzenie o tym, że prawa te mają jednocześnie charakter dóbr osobistych, zaś możliwość ich ochrony, w razie zawinionego naruszenia, jest zapewniona regulacją art. 448 Kodeksu cywilnego, w zakresie, w którym przyznaje on możliwość przyznania osobie, której dobro osobiste zostało naruszone, odpowiedniej sumy zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub, na żądanie uprawnionego, odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez niego cel społeczny. Podkreślić należy, że ustawodawca wskazał, że przedmiotem ochrony są jedynie zawinione naruszenia praw pacjenta.

W tym miejscu należy rozróżnić roszczenie przysługujące pacjentowi z tytułu naruszenia powyższych praw od roszczeń przysługujących takiej osobie, a wynikających czy to z ogólnych przepisów deliktowych (np. art. 415 kc), czy to z tytułu zdarzenia medycznego. Jak słusznie zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 2 sierpnia 2012 r., odróżnić trzeba możliwość uzyskania przez pacjenta zadośćuczynienia i odszkodowania za nieuzyskanie od niego prawidłowej zgody na zabieg medyczny na podstawie przepisów „deliktowych” z art. 444 i 445 Kodeksu cywilnego, gdyż wymagają one wykazania szkody u pacjenta i jako takie mają za zadanie naprawienie szkody powstałej w wyniku rozstroju zdrowia lub uszkodzenia ciała, od naruszenia dóbr osobistych pacjenta w postaci prawa do pełnej i rzetelnej informacji, gdzie przedmiotem ochrony jest godność, prywatność i autonomia pacjenta jako człowieka, zaś sam efekt leczenia i ewentualna szkoda nim wyrządzona są bez znaczenia dla oceny sądu.

Roszczenia przysługujące pacjentowi z tytułu naruszenia jego praw. Ciężar dowodu

Pacjentowi, który na wskutek zawinionego działania lub zaniechania podmiotu wykonującego działalność leczniczą doznał naruszenia któregoś ze swoich praw, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne. Przepis art. 4 Ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest skonstruowany w ten sposób, że pacjent powinien wykazać jedynie naruszenie jednego ze swoich praw wymienionych w ustawie oraz winę podmiotu świadczącego usługę medyczną. W pozostałym jednak zakresie do wykazania przesłanek odpowiedzialności sprawcy naruszenia takiego dobra zastosowanie znajdą ogólne uregulowania wynikające z art. 448 Kodeksu cywilnego. Zatem dodatkowo pacjent będzie musiał wykazać nie tylko, że doszło do naruszenia jego dobra, ale również, że w wyniku tego naruszenia doznał krzywdy oraz że owo naruszenie ma charakter zawiniony. Natomiast nie ma znaczenia wykazanie, czy pomiędzy czynem naruszającym dobro osobiste, a szkodą pacjenta zachodzi związek przyczynowy. Co więcej, aby pacjentowi przyznać zadośćuczynienie na podstawie omawianej w artykule regulacji, nie jest konieczne wystąpienie skutków naruszenia dobra osobistego pacjenta w postaci szkody na zdrowiu lub życiu pacjenta.

Ubezpieczenia obowiązkowe a wyłączenie odpowiedzialności podmiotu leczniczego z tytułu naruszenia praw pacjenta

Należy podkreślić, że zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy o działalności leczniczej podmiot leczniczy jest zobowiązany do zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej [1], zaś w przypadku podmiotu prowadzącego szpital od 1 stycznia 2016 r. konieczne będzie również zawarcie ubezpieczenia na rzecz pacjentów z tytułu zdarzeń medycznych, Zakres przedmiotowy ubezpieczenia jest sprecyzowany w art. 25 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej.

Biorąc pod uwagę wywody zawarte w niniejszym artykule należy podkreślić, że obowiązkowe ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, o których mowa w ustawie o działalności leczniczej, nie obejmują swoim zakresem przedmiotowym naruszenia praw pacjenta, o których mowa w art. 4 ustawy o prawach pacjenta. Jak już wskazywano, uprawnienie pacjenta z powyższego przepisu jest niezależne od odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotu leczniczego. Z kolei w przypadku ubezpieczenia od zdarzeń medycznych, należy powołać definicję takiego zdarzenia zawartą w art. 67a ustawy o prawach pacjenta.

Również i w tym przypadku nie sposób postawić znaku równości pomiędzy zdarzeniem medycznym w rozumieniu ustawy o prawach pacjenta a wprowadzonym przez tę ustawę systemem ochrony praw pacjenta. Oznacza to z kolei, że zawarcie przez podmiot wykonujący działalność leczniczą jedynie obowiązkowych umów ubezpieczenia, o których mowa w ustawie o działalności leczniczej, nie wyłącza odpowiedzialności tych podmiotów za zawinione naruszenie praw pacjenta. Konieczne jest zatem zawarcie przez podmioty wykonujące działalność leczniczą dodatkowych, dobrowolnych umów ubezpieczenia, również w zakresie ryzyka wynikającego z art. 4 ustawy o prawach pacjenta. 

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę rosnącą świadomość pacjentów co do przysługujących im praw w zakresie sprawowania nad nimi należytej opieki medycznej, wskazać należy, że najprawdopodobniej będzie rosnąć również liczba roszczeń pacjentów w stosunku do podmiotów leczniczych opartych na art. 4 ustawy o prawach pacjenta.

Powyższa rozważania oraz fakt, że obecne uregulowania prawne nie nakładają na podmioty lecznicze obowiązku posiadania ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za naruszenie dobra osobistego pacjenta pozwalają na stwierdzenie, że w interesie podmiotów prowadzących działalność leczniczą jest zawarcie dodatkowej umowy ubezpieczenia obejmującej zakresem swego działania również czyny polegające na naruszeniu praw pacjenta.

[1] Ten sam warunek dotyczy lekarzy i pielęgniarek wykonujących działalność leczniczą (art. 18 ust. 1 pkt 5 i art. 19 ust. 1 pkt 7 ustawy o działalności leczniczej).

Łukasz Dyba
Radca Prawny